İHA Sürüleri Savaşın Doğasını Değiştiriyor:
On yıldan fazla bir süredir kullanımda olan silahlı insansız hava araçları hassas vuruş kabiliyeti, zayiat riskinin en aza indirilmesi ve harekât maliyetlerinin azaltılması şeklinde olağanüstü bir performans ortaya koymuştur. Son zamanlarda bu sistemlerin kitle şeklinde kullanımı, savaşın doğasında köklü değişiklikler yaratacağına inanılan yeni bir uygulamaya dönüşmüştür.
İnsansız hava araçlarının ilk kitlesel kullanımı 2018’de Rusya’nın Khmeimim Hava Üssü’nü hedef alan Suriye’de görülmüştür. Saldırı rejim karşıtı silahlı bir grup tarafından gerçekleştirilmiş, ancak Rusya bu saldırının koordinasyonundan ABD’yi sorumlu tutmuştur. Bir yıl sonra ise Suudi Arabistan’daki Aramco Petrol Tesislerini hedef alan bir başka kitlesel İHA saldırısı meydana gelmiştir.
Batı Suriye’de Rusya’nın Khmeimim Hava Üssü’ndeki geniş hava savunma ağını yöneten Rus operatörler, gelen 13 insansız hava aracını düşük irtifada tespit etmiştir. Rus hava savunma operatörleri bu insansız hava araçlarını EW & SHORAD sistemleriyle önlemeye çalışırken, Ruslar yeni bir tür İHA saldırısına tanıklık ettiklerinin farkındaydılar. 2018, 2019 ve 2020 boyunca Suriye’deki Rus tesislerine çok sayıda İHA saldırısı gerçekleşmiştir ve bugüne kadar Suriye’de Rus hava savunma unsurları tarafından 150’den fazla İHA etkisiz hale getirilmiştir. 14 Eylül 2019’da, Abqaiq ve Khurais’deki Suudi Arabistan devletine ait Aramco petrol işleme tesislerine iki dalga halinde 25 insansız hava aracı saldırmıştır. Abqaiq tesisinin saldırılardan önceki ve sonraki uydu görüntülerinin analizi, 19 isabetin olduğunu ortaya koymuştur. Burada ilginç olan, MIM-104 Patriot ve Crotale Kısa Menzilli Hava Savunma Sistemlerinden (Fransız yapımı) oluşan Suudi hava savunmasının İHA ve seyir füzeleri dalgalarını durduramamasıdır. Bu saldırılar, çeşitli yönlerden gelen bir grup insansız hava aracı ve seyir füzesinin uzun süre tespit edilmeden ilerleyebileceklerini ve geleneksel hava savunma sistemlerini nasıl alt edebileceklerini göstermiştir. [1]
Özgün silahlı insansız hava araçlarını askeri harekâtta etkin şekilde kullanan az sayıdaki ülkeden birisi olan Türkiye, insansız hava araçlarının kitlesel kullanımıyla Suriye ve Libya’daki operasyonlarda bu sistemlerin yeni bir oyun değiştirici olduğunu ispatlamıştır. TSK, kitlesel İHA kullanımı ile 2020’de İdlib’de Suriye Silahlı Kuvvetlerine ağır kayıplar verdirmiştir. “Türk Ordusu sadece bir gecede 200’den fazla hedefi, 5 helikopteri, 23 tankı, 23 topu ve muhtelif sayıda Rus yapımı Buk ve Pantsir hava savunma sistemini imha etmiştir.”[2] Aynı şekilde Türk insansız hava araçları Libya’da Hafter güçlerine karşı yürütülen savaşın seyrini değiştirmiştir. Dağlık Karabağ’ın işgalden kurtarılması harekâtında Azerbaycan, Ermenistan konvansiyonel kuvvetlerinin çoğunu Türk ve İsrail yapımı insansız hava araçları ile imha etmiştir. Bahsedilen bu operasyonlarda öncelikli hedef olarak hava savunma sistemleri, bu sistemlerin karşı koyabileceğinden daha fazla insansız hava aracı ile taarruz edilerek etkisiz hale getirilmiştir. Diğer konvansiyonel sistemler de münferit ve bazen de kitlesel kullanım yöntemi ile taarruz eden insansız hava araçları tarafından imha edilmişlerdir. Her ne kadar bu uygulamalar sürü kavramına yönelik önemli bir ilerleme olsa da, insansız hava aracı sürüsü konsepti ile tanımlanmaları için henüz erkendir. Çünkü bu operasyonlarda hedeflerin ateş altına alınması operatörler tarafından yönetilmiştir. Doğadaki karıncalar, arılar veya kuşlardan esinlenerek geliştirilen insansız hava aracı sürüsü konseptinin kitlesel kullanımdan temel farkı, sürüdeki her bir insansız hava aracının birbiriyle bağlantılı olduğu yapay zekâ güdümlü bir yeteneğe ve insan müdahalesi olmadan sürünün ortak karar verme kabiliyetine sahip olmasıdır. Gerçek insansız hava aracı sürüleri, insan müdahalesi olmadan hedefleri belirleme, değerlendirme, elemanlarına görev tahsis etme ve hedefleri vurma yeteneğine sahip olacaktır. Hala emekleme döneminde olmasına rağmen, ABD, Rusya, Çin, Türkiye, İsrail, İngiltere ve Hindistan gibi ülkeler, savaşın doğasında potansiyel olarak köklü değişikliklere yol açabilecek silahlı tam otonom insansız hava aracı sürüsü (Armed Fully Autonomous Drone Swarms- AFADS) konsepti üzerinde çalışmaktadırlar.
ABD’de 103 mini insansız hava aracından oluşan 2017’deki gösteri, toplu karar verme, uyarlanabilir uçuş düzenine geçme ve eksilmelere çözüm geliştirme yetenekleri göstererek İHA sürüleri konusunda önemli bir kilometre taşı olmuştur.[3] Bu gösteri, insansız hava araçlarının gelecekte otonom bir askeri robot gücü olarak kullanılabileceğini gösteren bir sürü konseptine dönüşmüştür. Bir İHA sürüsü gelecekte eş zamanlı olarak istihbarat-keşif-gözetleme, elektronik karıştırma ve radarlara/uçaklara /füzelere karşı aldatma, ağlarla iletişim kurma, hava-hava muharebesi ve karada veya denizde çeşitli hedef türlerine karşı taarruz görevlerini gerçekleştirebilecektir. Sürülerin mutlaka aynı tip insansız hava araçlarından oluşması şart değildir. İlave komuta ve kontrol güçlüklerine rağmen azami harekât etkinliği için sürülerin farklı yeteneklere sahip insansız hava araçlarından oluşması tercih edilecektir.
Siyasi, ekonomik ve sosyal değişimlerin yanı sıra, teknolojik yenilikler her zaman tarih boyunca savaşı değiştiren en etkili faktör olmuştur. Barut, makineler, elektronik, internet ve uydular, savaş tarihinde önemli değişikliklere yol açmıştır. Şimdi de sıra yapay zekâya gelmiştir. Türkçe kullanımdaki savaşın doğası terimi İngilizcedeki “nature of war” ve “nature of warfare” şeklinde birbirinden farklı iki olguya karşılık gelmektedir. Savaşın doğası (nature of war); şiddet, karşılıklı etkileşim ve temelde siyasi oluşu gibi savaşın değişmeyen özelliklerini tanımlarken, savaşmanın doğası (nature of warfare) yalnızca savaşın yapılma biçimi ile ilgilidir.[4] Bu bağlamda otonom İHA sürüleri aslında savaşmanın doğasını değiştirmektedir ve bu değişimi “savaşın nasıl yapılacağına” ilişkin düşünceleri, ilkeleri ve yaklaşımları ortaya koyan askeri konseptler en iyi şekilde açıklayabilir.
Hâlihazırda şahısları, kuvvetleri ve tesisleri vurabilen insansız hava araçları otonom sürü konseptiyle yeni bir manevra gücüne dönüşecektir. Manevra, askeri kuvvetlerin ateşleri ve hareketi kullanarak düşmanlarını şok ve bozgunla yenmesini sağladığı için, her seviyedeki askeri strateji ve planların geliştirilmesinde ve uygulanmasında daima odak noktasında yer almıştır. Yüksek hız ve hareket kabiliyeti, ateş gücü, vuruş hassasiyeti ve savaş alanındaki değişikliklere otonom karar verme sayesinde hızlı tepki verme yeteneği ile Silahlı Tam Otonom İnsansız Hava Araçları Sürüleri yeni dönemin manevra gücü olacak ve savaşta devrim niteliğinde bir etki yaratacaktır.
İHA sürüleri alçak irtifada ve düşük hızda uçabilme yetenekleri ile doğal olarak hem hava hem de kara kuvvetlerinin bazı manevra özelliklerini bir arada taşıyacaktır. Düşman kuvvetleri, tesisler veya şehirler üzerinde otonom olarak uçan yüzlerce insansız hava aracı sürüsünün potansiyel yıkıcı etkilerini düşünün. Manevra savaşı açısından bakıldığında; kısa süreler içerisinde İHA sürüleri ile hava savunma birliklerini etkisiz hale getirmek, kara ve deniz lojistik hatlarını kesmek, askeri üs ve tesisleri yok etmek, tugay/tümenleri ve deniz görev gruplarını imha etmek mümkün olacaktır. Ya da doğrudan düşmanın ağırlık merkezine yoğunlaştırılmış İHA sürüsü taarruzları ile düşmanı süratle yenmek mümkün olacaktır. Düzensiz silahlı grupların veya özel askeri birliklerin taktiklerinde olduğu gibi, İHA sürüleri ile farklı istikametlerden yaklaşarak hedef üzerinde birleşen akınlar tarzında özel asimetrik operasyonlar icra edilebilecektir. Bu esnek ve oldukça hareketli olan sürüler harekât alanındaki herhangi bir noktaya ulaşabilecek ve düşman üzerinde arzu edilen birçok fiziksel ve hatta psikolojik etkileri de yaratabilecektir. Hedeflerin sürüdeki insansız hava araçlarına otonom olarak paylaştırılması, hedefler üzerinde hassasiyetle çok yüksek bir ateş etkinliği sağlayacaktır. Bu, onların manevra kabiliyetlerinin yanı sıra yoğun bir ateş gücü olarak kullanılabileceklerini de göstermektedir ve dolayısı ile düşman savunmasını zayıf bir noktadan çökertmeye dayalı manevra savaşı dışında tam anlamıyla bir imha savaşı (attrition warfare) yapabileceklerini de ortaya koymaktadır. Bu ateş gücü gelecekte topçu, roket ve füze sistemlerine olan ihtiyacın azalmasına yol açacaktır.
İHA sürülerinin kullanılmasıyla tanklar, taarruz helikopterleri, muharip uçaklar ve gemiler gibi mevcut konvansiyonel manevra kuvvetlerinin nesli tükenmeyecek, ancak birçoğu yeni özelliklerle insansız sürülere dönüşeceklerdir. Bunların münferit olarak dönüşümü aslında çoktan başlamıştır. “Tasarruf etmek, yetenekleri genişletmek ve olası pilot kayıplarını önlemek amacıyla Rusya, Arktik bölgesindeki helikopterleri yakın zamanda insansız helikopterlerle değiştirmeye başlayacaktır.” [5] İnsanlı savaş uçaklarının yanında otonom bir şekilde seyretmek üzere tasarlanmış jet motorlu bir İHA olan XQ-58A Valkyrie, Arizona/ABD’de ilk test uçuşunu tamamlamıştır. [6] Benzer şekilde, Rusların gizli keşif ve taarruz İHA’sı olan S-70, beşinci nesil Su-57 uçağı ile ortak bir uçuş gerçekleştirmiştir.[7] Henüz otonom olarak ateş etmesine izin verilmemesine rağmen, Estonya’nın silahlı insansız kara aracı şu anda Mali’de askerlerle birlikte devriye görevlerinde kullanılmaktadır. Türk silahlı insansız su üstü deniz aracı SİDA’nın (ULAQ), iki hafta önce denizdeki testleri başlamıştır. Daha küçük araçlardan oluşacak insansız sürülere doğrudan geçiş hedeflenirken, uçak, helikopter, tank veya deniz araçları gibi daha hacimli insansız platformlar ise önce insanlı platformlar ile birlikte hibrit sürüler içerisinde kullanılacaktır. Geçiş dönemi sonrasında ise bu platformlar da tamamen insansız sürülere dönüştürülecek ve hava/deniz filoları ile taburlar şeklinde teşkilatlandırılacaklardır. Sistemler sistemi yaklaşımı ve ağ merkezli savaş konseptine dayalı olarak, bir sonraki aşamada ise insansız hava, kara ve deniz sistemleri müşterek harekat icra edecek şekilde birbirlerine entegre edileceklerdir. Türkiye’de HAVELSAN, şu anda insansız hava, kara, su üstü ve su altı sistemlerinin birlikte otonom çalışmasını sağlamayı amaçlayan bir proje üzerinde çalışmaktadır.[8] Havada, karada ve denizde birleşik silahlı robot sürüleri geleceğin yenilmez askeri gücü haline geleceklerdir. Ancak çok büyük olasılıkla otonom insansız hava aracı sürüleri, gelecekteki bu birleşik robot sürülerinin en etkili bileşeni olmaya devam edecektir.
Beşinci nesil savaşta barış, kriz ve savaş arasındaki ayrım daha da bulanıklaşacaktır ve devletler siyasi amaçlar için farklı askeri angajman ve şiddet düzeylerinde ilan edilmemiş sürekli bir çatışma içerisinde olacaklardır.[9] Otonom İHA sürüleri yeni nesil savaşta caydırıcılık, kriz yönetimi, düşük yoğunluklu çatışma, vekalet savaşı yürütme, hibrit savaş taktiklerini uygulama ve muharebe görevleri için çok esnek bir manevra kabiliyeti sağlayacaktır. Bu sürüler nükleer kuvvetler, füzeler veya hava kuvvetlerinin yanında stratejik yeni bir caydırıcı güç haline gelecektir. Herhangi bir insansız sistemin kaybı taraflar için daha kabul edilebilir olduğundan, bir gerginlik veya krizde taraflara savaşa girmeden düşük şiddette çatışmaya devam etme veya yeterli gerginliğe ulaşmadan savaşı erken başlatma gibi iki zıt inisiyatifi sağlayacaktır. Hibrit savaştaki askeri olmayan eylemleri takip eden sürpriz ve ani bir askeri harekâtın parçası olarak, önceden planlanmış yumuşak ve sert hedeflere sürülerle sonuç alıcı taarruzlar gerçekleştirmek mümkün olabilecektir. Vekâlet savaşlarında otonom İHA sürüleri düzensiz kuvvetlere sağlanan mevcut hava destek görevlerini devralabilecektir. Bir sonraki aşama olarak karadaki sürülerin de kullanıma girmesi ile daha az sayıda vekâlet savaşçılarına ihtiyaç duyulacaktır. İHA sürüleri amfibi harekâttan meskûn mahal muharebelerine varıncaya kadar her türlü konvansiyonel taarruz ve savunma harekâtında bir kuvvet çarpanı oluşturacaktır.
İnsansız hava araçları, mevcut hava savunma sistemlerine karşı kesin bir üstünlük sağlamıştır ve bu durum İHA’lara karşı savunma sistemleri geliştirilmesine yönelik yeni projelerin de başlamasına neden olmuştur. Çok sayıda küçük boyutlu insansız hava araçlarını durdurmak son derece güç olduğundan, İHA’lara karşı ateş gücü odaklı geleneksel hava savunmasının elektronik, siber ve yönlendirilmiş enerji silahları yöntemleri ile (bastırma, karıştırma, ele geçirme, aldatma, yanıltma, lazer veya ısı kullanma) yenilenmesi gerekecektir. Sürüleri durdurmak için bir başka olasılık da, hava-hava muharebelerini hatırlatan sürü-sürü muharebelerinin yeni bir konsept olarak ortaya çıkacak olmasıdır.
Savaşın doğasındaki çok önemli bir değişim boyutu ise kültürel boyuttur. Teknik özellikleri gelişmiş İHA’lara veya İHA sürülerine sahip olmak, tek başına bu gücü etkili kullanabilmeyi garanti etmez. İHA sürülerinin başarılı şekilde kullanılabilmesi için, bu gücün yeni nesil savaşma biçiminin ana unsuru olarak benimsenmesi gerekecektir. Türkiye’nin İHA alanındaki başarısı uygulanan ambargolarla birlikte, aslında uzun yıllar boyunca TSK’nde oluşan İHA kültürünün de bir sonucudur. Türk Silahlı Kuvvetleri PKK Terörü ile mücadelede otuz yıldır İHA’ları kullanmaktadır ve ilk milli İHA üretimine 1990’ların ilk yıllarında başlanmıştır. Son derece sert iklim ve arazi koşullarında icra edilen terörle mücadele harekatında İHA’ların gündüz ve gece şartlarında küçük gruplar halinde hareket eden teröristlere karşı başarıyla kullanılması ve İHA operasyonlarının karadaki birlikler, tüm ateş destek vasıtaları, taarruz helikopterleri ve hava kuvvetleri uçakları ile senkronizasyon içinde uzun yıllardır yönetilmesi TSK’nde büyük bir bilgi birikimi ve İHA kültürü oluşumunu sağlamıştır. TSK tecrübelerinin savunma sanayine aktarılması ile de çok yüksek performanslı İHA’ların üretilmesinin yolu açılmıştır. Suriye ve Libya’daki operasyonlarda İHA’ların kitlesel kullanımı ile Türkiye dünya çapında önemli bir İHA gücü haline gelmiştir. İHA sürülerinin operasyonlarda başarıyla kullanılması, Türkiye örneğinde görüldüğü gibi, yeni savaş fikirlerinin ve değerlerinin benimsenmesiyle yakından ilgili olacaktır.
Harekât alanında yeni bir manevra gücü olarak İHA sürülerinin kullanılması sadelik (simplicity) ve emir-komuta birliği (unity of command) dışındaki diğer harp prensiplerini değiştirmeyecek, ancak askeri konseptlerin ve doktrinlerin yenilenmesini, teşkilat yapılarının gözden geçirilmesini ve süreçlerin yeniden tasarlanmasını gerektirecektir.
Sadelik harp prensibi, askeri harekâtın planlanmasında ve icrasında ve harekâta yönelik teşkilatlanmada ve hazırlıklarda gereksiz karmaşıklıktan kaçınılması demektir. Bu anlamda sadelik temelde stratejik yönlendirmelerin, planların, direktiflerin ve emirlerin açık, doğrudan, sade ve anlaşılır olması ile sağlanır. Bu prensip, esasen savaşın doğasında var olan savaşın bulanıklığında komutanların kaybolmaması için ortaya konulmuştur. Çünkü insan zihninin sınırları vardır. İnsan zihni bazen çok karmaşık ilişkileri anlayabilirken, diğer taraftan aynı anda çok fazla bilgiyi işlemede ve bu bilginin birbirlerine olan etkilerini kısa süreler içerisinde anlamada yetersiz kalmaktadır. Günümüzde yeni teknolojilerin kullanımı ile harekât alanı son derece karmaşık hale gelmiştir ve otonom insansız sistemler harekât alanını daha da karmaşıklaştıracaktır. Dolayısı ile her geçen gün yeni faktörlerin eklenmesi ile daha da karmaşıklaşan harekât alanının ve askeri harekâtın sadelik prensibinin öngördüğü şekilde karmaşıklıktan uzak yöntemlerle yönetilebilmesi mümkün değildir. Yapay zekânın kullanımı ile kısa süreler içerisinde otonom sistemlerin çok fazla veriyi işleyebileceği ve bu sistemlerin yüksek doğrulukla hızlı kararlar alarak uygulamaya geçebileceği dikkate alındığında, sadelik prensibinin daha da geçersizleşeceği muhakkaktır.
Emir-komuta birliği harp prensibi ise, birleşik bir amaç doğrultusunda yönlendirmek için askeri kuvvetlerin gerekli yetkiye ve sorumluluğa sahip tek bir komutanın emrinde olması demektir. Harekâtın uzaktan ve ağlarla yönetimini mümkün kılan dağıtık komuta-kontrol yaklaşımının bir sonucu olarak emir-komuta birliği prensibi daha şimdiden erozyona uğramıştır. Yapay zekâya dayalı insansız sürülerin otonom karar almaları ile dağıtık komuta-kontrol yaklaşımı bir ileri seviyeye taşınmış olacaktır. Otonom hareket eden sürülere tanınan karar alma ve uygulamaya geçme yetkisi sürülerin harekâtından sorumlu olan komutanın kontrolünü daha da azaltmaktadır ve adeta ikinci bir emir-komuta sistemi oluşmasına yol açmaktadır.
İnsansız otonom sürüleriyle ilgili en önemli zorluk komuta-kontrol konusunda olacaktır. Bu kapsamda temel ve öncelikli endişelerden birisi angajman kurallarının uygulanması ile ilgilidir. İHA sürüleri ne zaman ateş edip ne zaman ateş etmeyeceklerine veya kimi vuracaklarına ya da kimi vurmayacaklarına nasıl karar vereceklerdir? Bu, otonom sistemlerle ilgili en karmaşık konudur ve sadece operasyonel değil, aynı zamanda yasal bir sorundur. “Sivil kayıplardan kim sorumlu olacaktır? Robot sürülerine hukuki sorumluluk yüklenebilir mi veya sürülerin ateşlerini teknik olarak kontrol edemeyen komutanlar mı sorumlu olacaklardır, yoksa yazılımı geliştiren mühendisler mi sorumlu olmalıdırlar? Bu otonom savaş araçları ile ilgili günümüzün ve geleceğin en önemli hukuki problemlerinden birisidir.”[10] Elon Musk dâhil 116 kişilik bir grup (AI ve robotik şirketlerinin kurucuları), BM’ye silahlı robotlar konusunda devam eden silahlanma yarışını önlemek için çağrıda bulunan açık bir mektup göndermiştir. Kurucular mektupta şunları yazmıştır: “Bir kez geliştirildiğinde, ölümcül otonom silahlar, savaşları her zamankinden daha büyük ölçeğe ve insanların kavrayabileceğinden çok daha yüksek bir hıza eriştirecek. Bunları despot yönetimler ve teröristler masum insanlara karşı kullanabilirler veya istenmeyen şeyler yapmak için kötü niyetli kişilerce bu silahlar hacklenebilirler.“[11] Bazı uzmanlar ise otonom İHA sürülerinin iki nedenden dolayı kitle imha silahları kategorisinde tanımlanması gerektiğini ileri sürmektedirler. Birincisi, sayılarına ve yüklerine bağlı olarak potansiyel zararın derecesi çok yüksek olacağı için ve ikincisi de hedeflere insan müdahalesi olmadan taarruz edileceğinden sivillerin ayırt edilemeyeceği içindir.[12] Ayrıca birçok insan, kimin yaşayacağına veya öleceğine karar veren otonom askeri robotlar fikrine tamamen karşı çıkmaktadır. “Bununla birlikte teknik uzmanlar, lazer güdümlü füze kabiliyeti kullanımı ve saniyeden daha kısa sürelerde birçok veriyi insanlara göre daha iyi analiz edilebilen yapay zekâ sayesinde, İHA sürülerinin insan hatalarından kaynaklanan sivil kayıpları azaltacağını ileri sürmektedirler. Sivil kayıpları azaltacak olsun ya da olmasın, otonom sürülerin kullanılması, kesinlikle silahlı çatışma hukukunun yeniden ele alınmasını gerektirecektir. Devletlerin de otonom İHA sürüleriyle yapılacak operasyonlar için gerekli yasal düzenlemeleri yapmaları gerekmektedir. Olası istenmeyen durumlardan kaçınmak için yazılım mühendislerinin algoritma tasarım aşamasından başlayarak bu alanda deneyimli hukukçularla birlikte çalışmaları yerinde olacaktır.”[13]
Komuta ve kontrol ile ilgili ikinci endişe konusu karar verme hususundadır. Müşterek harekât ağının bir parçası olacak olan ve dağıtık komuta kontrol prensibi ile yönetilecek olan İHA sürüleri operasyonların temposunu ve dinamizmini artıracaktır. Sürüler gelişmiş algılayıcıları sayesinde harekât alanındaki belirsizliğin azaltılmasına ve durumsal farkındalığın artmasına katkı sağlayacaktır. Ancak bu durum aynı zamanda bir ikilem yaratmaktadır. Artan durumsal farkındalık kararların doğruluğunu kolaylaştırırken, artan operasyonel dinamizm ve tempo operatif seviyedeki askeri liderlerin çok sayıda yeni faktörü dikkate alarak yüksek zaman baskısı altında doğru kararlar vermesini gerektirecektir. Sonuç olarak, özellikle bilgi yönetimi ve bilgi birleştirilmesi (füzyonu) süreçleri çok daha önemli hale gelecektir.
Sürekli artan insansız hava araçları ile hava sahası daha şimdiden aşırı derecede kalabalıklaşmıştır. Gelecekte İHA sürüleri hava sahası kontrolü ve yönetimi için benzeri görülmemiş bir zorluk oluşturacaktır. Dolayısı ile hava sahasının yönetimi için uluslararası ve ulusal düzeyde birçok yeni düzenlemelere ihtiyaç duyulacaktır.
Silahlı otonom İHA sürüleri yeni bir askeri kuvvet olarak, tarihte tankların veya savaş uçaklarının gerçekleştirdiğinden daha kapsamlı bir şekilde savaşı değiştirecektir. Bu konsept, esasen mevcut konvansiyonel kuvvetlerin otonom robot kuvvetlerine dönüşmesine yol açacak çok büyük bir değişimi tetikleyecektir.
[1] Sameer Joshi, Drone Swarms’ are Coming and They are the Future of Wars in the Air, 2 February 2021, ThePrint, https://theprint.in/defence/drone-swarms-are-coming-and-they-are-the-future-of-wars-in-the-air/596842/, 14 Şubat 2021
[2] Rıdvan Barı Urcosta, The Revolution in Drone Warfare-The Lessons from the Idlib De-Escalation Zone, Page 3, Jemeea Future, https://media.defense.gov/2020/Aug/31/2002487583/-1/-1/1/URCOSTA.PDF, 14 Şubat 2021
[3] Kyle Mikozami, The Pentagon’s Autonomous Swarming Drones Are the Most Unsettling Thing You’ll See Today, Popular Mechanics, 9 January 2017, https://www.popularmechanics.com/military/aviation/a24675/pentagon-autonomous-swarming-drones/, 15 Şubat 2021
[4] Christopher Mewett, 21 January 2014, Understanding War’s Enduring Nature Alongside Its Changing Caharacter, War On the Rocks, https://warontherocks.com/2014/01/understanding-wars-enduring-nature-alongside-its-changing-character, 16 Şubat 2021
[5] Russia to Replace Helicopters With Drones in Inhospitable Arctic, The Moscow Times, 23 June 2020, https://www.themoscowtimes.com/2020/06/23/russia-to-replace-helicopters-with-drones-in-inhospitable-arctic, 21 Şubat 2021
[6] US Air Force tests experimental XQ-58A Valkyrie unmanned fighter jet for ‘loyal wingman’ air warfare role, South China Morning Post, https://www.scmp.com/news/world/united-states-canada/article/2189002/us-air-force-tests-experimental-xq-58a-valkyrie, 21 Şubat 2021
[7] Ahmet Alemdar, Rus saldırı İHA’sı S-70 ve Su-57 savaş uçağı müşterek uçuş gerçekleştirdi, Defence Turk.net, https://www.defenceturk.net/rus-saldiri-iha-s-70-ve-su-57-savas-ucagi-musterek-ucus-gerceklestirdi, 22 Şubat 2021
[8] Göksel Yıldırım, Anadolu Ajansı, HAVELSAN robotları konuşturacak, ilk araç yolda, 01 June 2020, https://www.aa.com.tr/tr/bilim-teknoloji/havelsan-robotlari-konusturacak-ilk-arac-yolda/1860530, 16 Şubat 2021
[9] Ufuk Uras, Beşinci Nesil Savaş:Sessiz Savaş, Harkul Savunma Araştırmaları Merkezi, 24 November 2020, https://harkul.com.tr/blog/besinci-nesil-savas/, 01 Mart 2021
[10] Çağlar Altun, S/İHAS Hukuku, Silahlı/İnsansız Hava Aracı Sistemleri Hukuku, s. 179-197, Adalet Yayınevi, Ankara 2021
[11] Çağlar Altun, S/İHAS Hukuku, Silahlı/İnsansız Hava Aracı Sistemleri Hukuku, s. 183, Adalet Yayınevi, Ankara 2021
[12] David Humbling, U.S. Army’s New Drone Swarm May Be A Weapon Of Mass Destruction, Forbes, Jun 01, 2020, https://www.forbes.com/sites/davidhambling/2020/06/01/why-new-us-armys-tank-killing-drone-swarm-may-be-a-weapon-of-mass-destruction, 21 Şubat 2021
[13] Çağlar Altun, S/İHAS Hukuku, Silahlı/İnsansız Hava Aracı Sistemleri Hukuku, s. 179-197, Adalet Yayınevi, Ankara 2021